του Γιώργου Πισσαλίδη *
Μια ταινία που άρχισε συζητήσεις για το θέμα της, είναι η ιστορική ταινία Agora, του σκηνοθέτη Αλεχάντρο Αμεναμπάρ, για την Αλεξανδρινή φιλόσοφο και μαθηματικό Υπατία, με την βραβευμένη με Όσκαρ βρετανίδα ηθοποιό Ρέητσελ Βάις («Ο Επίμονος Κηπουρός») στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Η ταινία βγαίνει σε μια περίοδο αναζωπύρωσης του ενδιαφέροντος για την μεγάλη φιλόσοφο και μαθηματικό, διαιωνίζοντας όμως ψευδο-ιστορικούς μύθους του Διαφωτισμού, περί σύγκρουσης Επιστήμης και «φονταμενταλισμού».
Ποια ήταν όμως η πραγματική Υπατία η Αλεξανδρινή, που ο αποτρόπαιος θάνατος της από τους Χριστιανούς τον Μάρτιο του 415 μ.Χ. σήμανε για κάποιους το τέλος του αρχαίου κόσμου; Γεννημένη κάπου ανάμεσα στο 350 και το 370 μ.Χ., η Υπατία υπήρξε η κόρη του Θέωνα, διάσημου για την έκδοση των «Στοιχείων» του Ευκλείδη, τα οποία για 15 αιώνες μέχρι το 1814 ήταν το βασικό βιβλίο Γεωμετρίας στην εκπαίδευση. Ο πατέρας της στην έστειλε στην Αθήνα και στην Ρώμη για ανώτερες σπουδές, όπου ακολούθησε τις διδαχές του Πλωτίνου, του Νεοπλατωνιστή φιλοσόφου του 3ου μ.Χ. αιώνα που απέρριπτε την εμπειρική έρευνα και ενεθάρρυνε την μελέτη της Λογικής και των Μαθηματικών. Θεωρείτο η πρώτη σημαντική γυναίκα μαθηματικός στην Ιστορία και δίδασκε επίσης αστρονομία και φιλοσοφία.
Το 400 μ.Χ. έγινε διευθύντρια της Νεοπλατωνικής Σχολής της Αλεξάνδρειας. Υπήρξε διάσημη τόσο για την διδασκαλία των έργων του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, όσο και για την αρετή της, που την ωθούσε να απορρίπτει όλους όσους την πλησίαζαν ερωτικά. Υπάρχει μια διάσημη ιστορία όπου η Υπατία έδωσε σε έναν υποψήφιο εραστή της ένα μαντήλι με την περίοδο της, λέγοντας του ότι δεν υπάρχει τίποτα ωραίο στις σαρκικές επιθυμίες, ενώ τον θεράπευσε από το πάθος του με την βοήθεια της μουσικής. Το κοινό της, αποτελούμενο από Χριστιανούς και οπαδούς της αρχαίας Θρησκείας, ερχόταν από τα βάθη της Αυτοκρατορίας για να την ακούσουν. Ανάμεσα στους μεγάλους θαυμαστές και ο Συνέσιος ο Κυρηναίος, ο μετέπειτα Μητροπολίτης της Λιβυκής Πτολεμαΐδος, ο οποίος την αποκαλούσε «μητέρα, αδελφή, δασκάλα και ευεργέτιδα».
Θύμα πολιτικής αντιζηλίας
Πως γίνεται λοιπόν μια μεγάλη φιλόσοφος που εκτιμείτο από τους Χριστιανούς, να δολοφονηθεί από ένα χριστιανικό πλήθος; Ο λόγος υπήρξε η πολιτική αντιζηλία ανάμεσα στον Έπαρχο Ορέστη και τον Μητροπολίτη Κύριλλο, αμφότερους Χριστιανούς, με αιτία την σκληρή στάση που κρατούσε ο τελευταίος απέναντι στους Νοβατιανούς και το πογκρόμ που εξαπόλυσε εναντίων των Εβραίων της Αλεξάνδρειας. Γράφει ο Σωκράτης ο Σχολαστικός, ο πιο αντικειμενικός συγγραφέας της εποχής, στην «Εκκλησιαστική Ιστορία» του: «Η Υπατία έπεσε θύμα της πολιτικής αντιζηλίας που κυριαρχούσε εκείνο τον καιρό. Επειδή είχε πολλές συζητήσεις με τον Ορέστη, κάποιοι την διέβαλαν στο χριστιανικό πλήθος ότι ήταν αυτή που την εμπόδιζε τον Ορέστη να αποκαταστήσει την σχέση του με τον Μητροπολίτη. Τότε κάποιοι από αυτούς που ωθούντο από τον φανατικό ζήλο τους και που είχαν για αρχηγό τους κάποιον ονόματι Πέτρο τον Αναγνώστη, της έστησαν ενέδρα και την έσυραν από την άμαξα της, την οδήγησαν στην Εκκλησία που λεγόταν Καισάρειο, την έγδαραν και την σκότωσαν με κεραμίδια. Η πράξη έφερε μεγάλο όνειδος όχι μόνο στον Κύριλλο, αλλά και σε όλη την Εκκλησία της Αλεξάνδρειας. Και σίγουρα τίποτα δεν είναι μακρύτερα από το πνεύμα του Χριστιανισμού, από το να επιτρέπει κανείς μακελειά, μάχες και συναφείς πράξεις». Με άλλα λόγια η Υπατία δολοφονήθηκε τον Μάρτιο του 415 μ.Χ. όχι από ένα φανατισμένο Χριστιανικό πλήθος, όπως έχει γραφεί επανειλημμένα, αλλά από ένα φανατισμένο πολιτικό πλήθος που έτυχε να είναι χριστεπώνυμο.
Παρόλο όμως, που η μόνη πηγή που κατηγορεί τον Κύριλλο για την δολοφονία της Υπατίας είναι η «Ιστορία του Ισίδωρου» του φιλοσόφου Διόκλιου, που ενσωματώθηκε στην Βυζαντινή εγκυκλοπαίδεια της Σούδας, η κατηγορία αναπαράγεται διαρκώς από την εποχή του Διαφωτισμού, ως δείγμα σύγκρουσης της λογικής της Επιστήμης και της χριστιανικής δεισιδαιμονίας. Αυτό βέβαια εξυπηρετούσε την αντιχριστιανική πολεμική προσωπικοτήτων, όπως ο Βολταίρος και ο ιστορικός Έντουαρντ Γίββων («Παρακμή και Πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας»). Έπρεπε να κυκλοφορήσει η «Υπατία η Αλεξανδρινή» της Μαρία Ντζιέλσκα για να αποκαταστήσει την αλήθεια και να μας υπενθυμίσει ότι ο μύθος που έχει γεννηθεί γύρω από την μεγάλη φιλόσοφο βασίζεται σε λογοτεχνικές και όχι ιστορικές πηγές.
Η κατά Αμεναμπάρ Υπατία
Πως όμως βλέπει ο Αμεναμπάρ την ιστορία της Υπατίας; Κατʼ αρχήν ο διάσημος σκηνοθέτης των «Άλλων» και του «Η Θάλασσα μέσα μου» είναι άθεος. Όμως πέρυσι στις Κάννες δήλωσε ότι δεν έκανε ένα αντιχριστιανικό ή αντιθρησκευτικό φιλμ, αλλά μια ταινία ενάντια σε κάθε φονταμενταλισμό. Με την λέξη αυτή εννοεί κάθε άνθρωπο που επιβάλει τις απόψεις του στους άλλους δια της βίας, κάτι με το οποίο συμφωνούμε. Όμως η ταινία δεν επικεντρώνεται στον θάνατο της Υπατίας. Διαβάζουμε στην σύνοψη του έργου: «Τοποθετημένο στην Αίγυπτο την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, το Agora αφορά ένα σκλάβο που στρέφεται στο ανερχόμενο ρεύμα του Χριστιανισμού για να επιτύχει την ελευθερία, παραμένοντας παράλληλα ερωτευμένος με την αφέντισσα του την μεγάλη φιλόσοφο και άθεη Υπατία». Έτσι η ταινία αναπαριστά, εκπληκτικά θα λέγαμε, την Αλεξάνδρεια του 5ου αιώνα με μια σύγκρουση παγανιστών (ή καλύτερα πιστών της αρχαίας Θρησκείας) και Εβραίων ενάντια στους Χριστιανούς, που άρχισαν να αποκτούν πολιτική δύναμη στην περιοχή της Μεσογείου.
Για τον Αμεναμπάρ το Agora είναι μια παραβολή για την κρίση του πολιτισμού. «Ας υποθέσουμε ότι η Ρώμη είναι ότι οι ΗΠΑ είναι σήμερα, η αυτοκρατορία και η Αλεξάνδρεια είναι ότι είναι σήμερα η Ευρώπη: ο Παλιός Κόσμος με τον παλιό πολιτισμό. Μια κρίση στην αυτοκρατορία θα επηρέαζε τις επαρχίες. Μια κρίση που θα είναι οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική». Το ποιοι είναι οι φανατικοί του σήμερα μπορούμε να το καταλάβουμε εύκολα: οι μουσουλμάνοι. Όμως τότε τίθεται το ερώτημα: «Ποια είναι η Υπατία του σήμερα;» Εμείς δεν μπορέσαμε να δώσουμε απάντηση, ελπίζουμε όμως ο σκηνοθέτης να μην εννοεί το Ισραήλ.
Η ταινία αρχίζει με την Υπατία να διδάσκει στους μαθητές της την ιδέα της βαρύτητας αιώνες πριν τον Νεύτωνα. Η «Agora» συνεχίζει δείχνοντας την Υπατία προσπαθώντας να αποδείξει μια ηλιοκεντρική θεωρία του Σύμπαντος, χάνοντας όμως την επαφή με την πολιτική πραγματικότητα. Μάλιστα η οξφορδιανή προφορά που υιοθετεί η Ρέητσελ Βάις ταιριάζει γάντι στον πνευματικό σνομπισμό και την ηθελημένη παρθενία της Υπατίας. Όμως η ταινία παρουσιάζει την Υπατία ως άθεη, ενώ ήταν Νεοπλατωνίστρια. Υπάρχει δε και μια φεμινιστική χροιά στον ρόλο της και στον τρόπο που τον παίζει η Βάις.
Το κάψιμο της ανύπαρκτης δεύτερης Βιβλιοθήκης
Βέβαια δεν λείπει η παρουσίαση των Χριστιανών ως φανατικών και στην αρχή της ταινίας ρίχνουν ένα πολιτικό στην φωτιά (δεν καίγεται), ενώ σε μια μεγάλη σκηνή οι Χριστιανοί καίνε την Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Όμως η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, καταστράφηκε κατά λάθος από τον Ιούλιο Καίσαρα το 48 π.Χ. Βέβαια ο Αμπεναμάρ διάβασε καλά το μάθημα του και αναφέρει μια δεύτερη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Μόνο που δεν υπήρξε δεύτερη βιβλιοθήκη! Η ταινία μπερδεύει αυτήν την «δεύτερη» βιβλιοθήκη με αυτήν του Σεραπείου που καταστράφηκε το 391 μ.Χ. από τον μητροπολίτη Θεόφιλο με διαταγή του Αυτοκράτορα Θεοδόσιου. Όμως ο Θεόφιλος δεν αναφέρει κάψιμο βιβλίων παρά μόνο αγαλμάτων των Θεών και ιερών αντικειμένων. Για να μην πούμε ότι η συνήθης άποψη ήταν ότι η Βιβλιοθήκη καταστράφηκε από τον χρόνο.
Εδώ να προσθέσουμε ότι ο σκηνοθέτης κατηγορεί τους Ρωμαίους που πίστευαν ότι οι Χριστιανοί δεν δικαιούνται την προστασία του Νόμου. Επίσης δείχνει λόγιους όπως ο Θέρων και η Υπατία που περηφανεύονται για τις γνώσεις τους και την λογική τους τιμωρούν τους σκλάβους για λάθη δικά τους ή άλλων. Τέλος υποκριτές υπάρχουν σε όλα τα στρατόπεδα.
Όπως είπαμε και νωρίτερα, η ταινία αναπαριστά φοβερά την εποχή. Η Ρέητσελ Βάις είναι ιδανική για τον ρόλο και πιο γλυκιά από ποτέ. Όμως στους ανδρικούς ρόλους δεν ξεχωρίζουν οι πολυδιαφημισμένοι Μαξ Μινγκέλα (Ντάβος) και Όσκαρ Αϊζαάκ (Ορέστης), αλλά ο Ασράφ Μπαχόρν («Παράδεισος Τώρα») στον ρόλο του Αμμώνιου και ο Σαμί Σαμίρ ως Κύριλλος της Αλεξανδρείας.
Γενικά μια ταινία που αξίζει να την δει ο κόσμος, μόνο και μόνο για να αρχίσει να ενδιαφέρεται για την Υπατία.
* Ο Γιώργος Πισσαλίδης έχει σπουδάσει Σκηνοθεσία Κινηματογράφου και είναι κριτικός κινηματογράφου. Κείμενα του για τον κινηματογράφο έχουν δημοσιευθεί στο «Ποπ & Ροκ», την «Ελληνική Αγωγή» την «Τόλμη» (περιοδικό της Αρχιεπισκοπής), το «Τότε» και σε έντυπα του πατριωτικού χώρου.
--------------------------------------------------------------------------------
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο φύλλο της 27ης Φεβρουαρίου 2010 της εφημερίδας Ελεύθερος Κόσμος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου